جهان واژگان ما جهانی زنده و پر داد و ستد و شگفت‏آور است.ریشه بسیاری از واژگان قدمتی به قدمت حیات انسان دارد.شاید برای یک فرد اهل مطالعه واژه‏های دیر آشنایی چون برکه، بلور، بلوط، بوریا، تمساح، تاج، جهنم، درب، دوغ، دیر، زبون، زمرد، زنبور، زورق، سیم(نقره)، ساج، سرو، سکان، سندان، شاقول و حتی واژگان به ظاهر آشنای تاسوعا و عاشورا، معرق، غدیر، تفرج، فرصت، فلج، قله، قندیل، قانون، مجله، ملاح، کابوس، کبریت، کرگدن، کروبی، کنیسه، و کنشت، کیان، لوبیا و نجار، نیاز به تفحص نداشته باشند. اما همین واژگان از قدیمی‏ترین زبانهای جهان به ارث رسیده است.
برای طلاب و اهل تحقیق ممکن است کلمات باطیه، بتول، برنس، تلمیذ، ترعه، تلاشی، جبروت، دجال، مزامیر، زنار، تشویق، سفرجل، شیخ، صمصام، طنز، عسکر، تعمید، عنین، کراس، کمثری، مصطبه، میمر، لبیک، لاهوت، ناسوت، نباس، نحریر، ناطور، ناقوس و حتی نوره و هیکل یا یلدا آشنا باشد، اما بسیار جالب و بهجت‏آور است که عین این کلمات را در قدیمی‏ترین زبانهای جهان می‏یابیم. *
پزشکان خصوصا آشنایان به طب قدیم واژه بحران، برء الساعه، خناق، کناش، ناسور و یرقان را می‏شناسند و معنی بعضی از این واژگان واقعا دانستنی است.جالب است که بدانیم خود کلمه «ترجمه»یک واژه قدیمی سریانی است که بعدها به عربی و به فارسی راه یافته است.برای مثال از نمونه‏های برشمرده به موارد ذیل اشاره می‏کنیم:
1-مجله کلمه‏ای عبری به معنی تبیان و وحی بوده که برای صحیفه‏ای که در آن مطالب حکمی نگاشته شده به کار رفته است.و نیز مجله لقمان یعنی حکمت لقمان(و انصافا کیهان اندیشه (*)برای نگارنده یافتن کلمه بتول و طنز و چند کلمه دیگر واقعا مسرت‏آور بود.قابل ذکر آنکه با توجه به سریانی بودن بتول می‏توان تبتل را نیز از ریشه قرآنی دانست و قال تعالی و اذکر اسم ربک و تبتل الیه تبتیلا(مزمل/8).از این بابت مستحق کاربرد واژه مجله است(
2-گراس از کلماتی است در کتب قدما بسیار به چشم می‏خورد و به معنی جزئی از کتاب که غالبا مشتمل بر هشت ورق است می‏باشد و در اصل کلمه‏ای سریانی است.
3-طنز به معنی سخره از کلمات سریانی است.
4-بحران در سریانی ابتدا برای قضاء بین الخصمین بکار رفته و از باب تشبیه به تخاصم بین طبیعت و مرض مقابل حاکم به این حالت در بدن بحران اطلاق شده است.گویی که هر یک از طبیعت سالم و بیماری از حکم حاکم علیه او می‏ترسد، در طب قدیم بحران تغییر ناگهانی حالت امراض حاد بیماران است.
5-برء الساعه که نام چند اثر طبی از جمله زکریا رازی است، نیز از بر شعثا سریانی که معنی لفظی آن«این ساعته»است گرفته شده است.
مورد دیگر برای اهل دعا مثال زدنی است کلمه آمین برای همه آشناست اما معنی آن چندان آشنا نیست، این کلمه عبری بمعنی«کذلک یکون»عربی و«ایدون باد»فارسی است.در مغاتیح دعای سمات نقل شده و این دعائی است که علماء سلف بر آن مواظبت می‏کرده‏اند و به سندهای معتبر از محمد بن عثمان از نواب اربعه روایت شده است.نام دیگر این دعا شبّور است. شبّور همان شیپور است که اصلا عبری است.جالب است که مضامین دعای شبور بیشتر مربوط به اعتقادات کلیمیان است و مستحب است که آن را در ساعت آخر روز جمعه بخوانند، یعنی در ابتدای روز شنبه روز تعطیل کلیمیان، از موارد دیگر جمله «باهیّا شراهیا»در اعمال شب عرفه است(مفاتیح، ص 252)که در حاشیه عبری دانسته و بمعنی«انا الذی انا»ترجمه شده و در انتهای مفاتیح الجنان (ص 602)صورت صحیح جمله را اهیه اشراهیه و به معنی بود و هست و خواهد بود آورده است، ضمن تأیید نسبی این سخنان باید افزود جمله ahiah echrahiah که در تورات هم آمده است و به معنی موجود کائن یا ازلی دائم دانسته شده و به سریانی نیز وارد شده است، در تورات فارسی موجود(سفر خروج، باب سوم فراز 14)به معنی «هستم آنکه هستم»آمده واهیه برابر«هستم» ترجمه شده است.
از آنچه یاد شده نتیجه می‏گیریم که جستجو در اصل و ریشه واژگان امری مطلوب است.این امر از دیرباز مورد توجه محققان خصوصا محققان علوم قرآنی بوده و بر اساس علوم زمان خود هر یک به تألیف کتبی ارزشمند دست زده‏اند که کتابشناسی و معرفی آنها همت یک بلند همت را می‏طلبد.
در مقاله حاضر بمعرفی واژه‏خای سریانی قرآن پرداخته‏ایم هم از آن جهت که این واژه دیر آشنا و گاه دارای یک آهنگ اسرارآمیز برای نگارنده و بسیاری از عاشقان علوم قرآنی است و هم به دلیل وجود پاره‏ای از سریانی زبانان در ایران که خود یک رابطه متقابل در این سرزمین اسلام و تشیع را بین فرهنگها ضروری می‏سازد، ضرورت از جهت ترابط و تعارف و درک عمیق‏تر پیشینه تاریخی خود بعنوان یک ملت و یک امت، ملت ابراهیم(ع)و امت اسلام.
سریانی منسوب به سورستان(عراق و بلاد شام) (*)این نظر اغناطیوس افرام اول پاتریارک انطاکیه است که در مجله مجمع علمی عربی دمشق مجله 23، ص 182 در پاورقی شماره 2، ذکر شده است.
دانسته شده و نام قوم سامی نژاد، که با قوم آرامی خویشاوند بودند، است.مرکز لهجه سریانی در شمال عراق(بین النهرین)در جایی که پایتخت آن «الرها»(که به یونانی ادسا Edessa و اکنون ارفة (اورفا)خوانده می‏شود)بوده است.
شهرت این زبان بعد از ظهور مسیح(ع)است و قدیمی‏ترین نوشته‏های آن به دو قرن قبل از میلاد برمی‏گردد.این زبان تا قرن دهم میلادی(سوم هجری)شکوفایی داشته سپس روه به اضمحلال نهاده است.در متون دینی، ادبیات، تاریخ و علوم یادگارهای ارزشمندی از این زبان برجا مانده مانند ترجمه سریانی قانون مدنی ساسانیان، گفته شده مانی شش کتاب خود را بدین زبان نوشت چون در زمان او، سریانی در غرب ایران زبان علمی و ادبی بود.هنوز هم در بسیاری از سرزمینهای عربی زبان لهجه سریانی وجود دارد.لهجه آشوریها و کلدانیهای سوریه و عراق و ترکیه و ایران سریانی است، گر چه تفاوت اندکی بین لهجه آشوریها و کلدانی‏ها وجود دارد.
مجمع اللغة العربیة در گرد همایی سی‏ام مجمع به سال 1963 لغات سامی-حامی در در خانواده‏ای بزرگ طبقه‏بندی کرده و بر اساس آن لغات سامی دو زیر مجموعه بزرگ شرقی و غربی دارد و سریانی در مجموعه زبانهای غربی است، گر چه در تقسیم جزئی‏تر سریانی بخشی از زبان آرامی شرقی(که خود وابسته به زیر مجموعه زبانهای سامی غربی است)می‏باشد(برای تفصیل این طبقه‏بندی نگاه کنید:مجله مجمع علمی عربی دمشق مجلد 39 صفحات 519 الی 528، برای مطالعه بیشتر مراجعه کنید به لغت‏نامه دهخدا، آمریکا تا ذیل Semitic Languages جودائیکا ذیل عنوان پیشین و عنوان Aramaic، در اطلس خط، نوشته حبیب الله فضائلی نیز توضیحات مفیدی راجع به خط و تاریخ سریانی داده است، همچنین برای اطلاع بیشتر مراجعه شود به قصه سکندر و دارا، نوشته اصلان غفاری که آقای ذبیح بهروز در دیباچه آن ص 85 نظری قابل تأمل و پژوهش در مورد سریانی و سورستان و سوریه داده و آن را منتسب به خراسان دانسته نه سورستان عراق و بلاد شام و مقایسه کنید مطلب نقل شده توسط ایشان را با قول ابن ندیم در الفهرست ص 14(به کوشش رضا تجدد)که با هم مباینت دارند).
مقاله حاضر گزیده‏ای است که از اثر گرانسنگ الالفاظ السریانیة فی المعاجم العربیة تحقیق مار * اغناطیوس افرام اول معروف به برصوم پاتریارک انطاکیه و سراسر مشرق برای ارتودکسهای سریانی.
این اثر حاصل 42 سال تتبع او در معجمها(و به جمع اعراب معاجیم نه معاجم)است و ارزش علمی این اثر از جمله به همین طول مدت تتبع است، تتبعی که یک عالم و محقق بزرگ سریانی بدان دست یازیده است. **
نویسنده از اعلام مسیحیت و عضو مجمع علمی عربی دمشق بوده است.او در سال 1887 در موصل زاده شد و در 20 سالگی ترک دنیا گفته و (*)واژه مار سریانی به معنی سرور و ولی امر است که بر قدیسین، پاتریارک‏ها و اسقف‏ها اطلاق می‏شود. (**)باید توجه داشت بسیاری از این واژه‏ها حتی در کتاب ارزشمند التحقیق فی کلمات القرآن الکریم اثر آقای حسن مصطفوی مورد توجه نبود و به سریانی بودن یا نبودن آنها اشاره نشده است.
به دیر زعفران نزدیک ماردین(ترکیه)که آن هنگام مقر پاتریاک بوده رفت.در اینجا بوده که به فراگرفتن زبان سریانی و نیز انگلیسی پرداخت (پیش از آن وی عربی و فرانسه و کمی ترکی را آموخته بود).
سپس در مدرسه دیر عالیه به تدریس علوم دینی و فرانسه مشغول شد.در 1913 به اروپا مسافرت کرد و با گنجینه‏های کتب در پایتختهای مهم اروپا آشنا شد.در 1933 به عضویت مجمع علمی عربی و چند ماه بعد به عنوان پاتریاک طائفه ارتودکس سریانی برگزیده شد.او علاوه بر تبحر در تاریخ کنیسه‏ها، آگاهی فراوانی در مورد مخطوطات سریانی و عربی در خزاین سراسر دنیا داشت و سرانجام در 1957 درگذشت.از مشهورترین آثار وی که به چاپ رسیده است می‏توان از اللؤلؤ المنثور فی تاریخ العلوم و الاداب السرانیة فی المعاجم العربیة(چاپ پی در پی مجلدات 23 الی 26 مجله مجمع و چاپ جداگانه در 1951)یاد کر.او همچنین تهذیب الاخلاق یحیی بن عدی(1974 م)، حدیث الحکمة و رساله علم النفس الانسانیة ابن العبری(م 1286)از حکمای سریانی را تحقیق و به چاپ رسانید.از مهمترین آثار خطی او باید از معجم عربی-سریانی و فهرس المخطوطات السریانیة الموجودة فی الخزائن الکتب فی الشرق و الغرب العامة منها و الخاصه یاد کرد.
گفتنی است که بر اثر مذکور نقدهایی نوشته شده که از آنها در مقاله حاضر بهره برده‏ایم. از جمله نقد پدر روحانی مر مرجی دومینیکی(مجله مجمع علمی عربی مجلد 25 ص 415 الی 438)و نقد دکتر مصطفی جواد(همان، ص 551-560) و علاوه بر اینها به نظر نگارنده در بعضی از واژه‏ها که ریشه فارسی یا غیر سامی داشته است(اعم از فارسی-هندی و...)مؤلف توجه لازم را به آن مبذول نداشته است، گر چه در ذیل خود بر اصل مقاله(مجله مجمع، مجلد 26، ص 321 به بعد)تا حدی آن را جبران کرده است.در مقاله حاضر به استناد مدارک دیگر به پاره‏ای از آنها اشاره می‏کنیم و بررسی تفصیلی واژه‏های ایرانی تبار را به آینده موکول می‏سازیم. * ان شاء اللّه تعالی.
آنگونه که دکتر رامیار در فهرست مطالب قرآن ذیل قسمت کتابهای آسمانی(فصل 724بخش 15، لغات بیگانه قرآن)آورده‏اند:این سبکی 28 واژه و ابن حجر 24 و سیوطی 63 واژه در قرآن را بیگانه از لغت عرب شمرده‏اند(و چون ابن حجر بر ابن سبکی و سیوطی بر ابن حجر استدراک نموده (*)نگارنده امید می‏برد که فرهنگستان جمهوری اسلامی ایران در زمینه تحقیق و حداقل ترجمه آثار ارزنده زبانشناسی و در اختیار گذاردن منابع دست اول ریشه‏شناسی کلمات و علوم وابسته گامی بلند بردارد و امید می‏برم که خود یا بلند همتی به ترجمه این آثار دست یازد.
(1)-الالفاظ الفارسیة المعربه، اثرادی شیر، چاپ 1908، بیروت.
(2)-تفسیر الالفاظ الدخلیة فی اللغة العربیه مع ذکر اصلها بحروفه، اثر طوبیا العنیسی الحلبی البستانی، چاپ دوم، مصر-1932.
(3)-معجمیات عربیه-سامیه، اثر الاب.ا.س. مرمرجی الدومنکی، چاپ 1950، لبنان.
(4)-The Foreign Vocabulary of the Quran- Arthur Jeffery''6391 بدیهی است آثار بیشتر می‏توان نام برد که مجال تفصیل نیست و حداقل آنها کتب مربوط به علوم قرآنی است که کم هم نیست.
پس مجموعا 115 واژه در نظر آنان بیگانه است).
آرتور جعفری مجموعا 320 واژه را بیگانه شمرده (البته 319 در اصل اثر بدلیل یکی بودن شماره یأجوج و مأجوج است)که 215 واژه را بر فهرست سه نفر مذکور افزوده است.
در آنچه در سطور بعد خواهیم آورد 28 واژه بر فهرستهای مذکور افزوده شده است که عبارتند از بور، جبار، [جمل‏] * ، جو، حسبان، حول و حیل، دین، [دک‏]، ذقن، رصد، رکس، روح القدس، زنیم، ساحل، سفله، سکرت، شاطی‏ء، شانی، شمس، شید، عرش، [علقه‏]، افتقد، قرب، لب، لیت، وفی، وقار.
علاوه بر موارد فوق که سریانی تلقی می‏شود، واژه‏های ذیل نیز که احتیاج به مقاله‏ای مستقل دارد غیر عربی است و در فهرستهای مذکور نیامده است:
عبری:حج، حسیر
آرامی:زیتون
سومری:کوکب
فارسی:سراب، سفر(بمعنی ره سپردن و درنوردیدن)،
بر فهرست مواد فوق باید از توافق بسیاری از لغات قرآنی با آشوری و عبری و آرامی و حبشی و فینیقی و...یاد کرد که بدان توجه نشده است، همچون:ابل، برق، بصل، بقره، بیت، ثلاث، جلا، جمل(بمعنی شتر)، حمار، ذئب، ذباب، ذبح، ذکر(بمعنی مرد)، ذنب، رحم(زاهدان)، اسم، سماء سنه، شفه، ضأن، ظفر(ناخن)، ظل، مغاره، غلام، فرث، کلب، کهف، کعبه، لباس، لسان، ماء، مطر، ملأ، نسر، نفس، نهر، نوم، یمین و واژه‏هایی چون اینکه، خرطوم، ذی الکفل، ثمود، عاد، شعیب، سواع و یعوق و وود، هاروت و ماروت، عزیز(مصر) کبیر، لقمان و زمهریر را باید بررسی کرد(برای نمونه آیا هاروت و ماروت همان خرداد و مرداد فارسی است؟یا زمهریر از ریشه آریایی یا سنسکریتی است بمعنی جای سرد؟و آیا کبیر در آیه 36 سوره انبیاء همان کبیر Cabire از خدایان فینیقی‏هاست؟و...).
این تذکر لازم است که به دلیل عدم امکان چاپ شکل سریانی واژه‏ها تنها به برگردان آنها به حروف لاتین اشاره می‏شود و چون مؤلف و محقق اثر با زبان فرانسه مأنوس بوده، معادلها بیشتر با تلفظ فرانسوی است.در پایان مقاله حروف سریانی و دست‏نویس شکل سریانی واژه‏ها تقدیم می‏شود.ضمنا در مواردی که شاهد مثال در قرآن زیاد است از ذکر آن خودداری می‏شود.

اطلس خط اثر حبیب الله فضائلی.
-فهرس الالفاظ اثر دکتر رامیار-ضمیمه قرآن.
-فهرست ابن ندیم-به کوشش رضا تجدد، تهران، 1350 ش.
-قصه سکندر و دارا-اثر اصلان غفاری، تهران، 1355 ش. -کتاب مقدس.
-کشف الآیات یا آیه باب کتاب مقدس اثر ساروجیکی، تهران، انتشارات آفتاب عدالت.
-لغت‏نامه دهخدا، مجلد 29.
-مجله مجمع علمی عربی دمشق مجلدات متعدد.
-المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم.
-مفاتیح الجنان.
-واژه‏های ایرانی در نوشته‏ها باستانی اثر شهرام هدایت، تهران، 1356.
Americana Judaica